[PDF सहित] समास मराठी व्याकरण 9वी, 10वी, 12वी साठी | समास व समासाचे प्रकार | Samas In Marathi

नमस्कार विद्यार्थी मित्रांनो आपले स्वागत आहे www.rawneix.in  वर. आज या पोस्ट मध्ये मी तुम्हाला समास मराठी व्याकरण बद्दल ची सर्व माहिती, उदाहरणे आणि pdf देणार आहे.

समास बद्दल थोडक्यात माहिती: सम+अस या संस्कृत धातूंपासून तयार झालेला आहे.

समास चा अर्थ: एकत्र करणे असा आहे.

समास वर  सर्व परीक्षेत प्रश्न विचारले जाते म्हणून तुम्हाला समास म्हणजे काय?, समास कसे ओळखायचे? हे या पोस्ट मध्ये पाहयला मिळणार आहे.

Table Of Contents(toc)

समास मराठी व्याकरण (Samas In Marathi)

समास हा शब्द सम+अस या संस्कृत धातूंपासून तयार झालेला आहे. समास शब्दाचा अर्थ एकत्र करणे असा आहे. कधी-कधी आपण बोलण्याच्या ओघात काही शब्द गाळून सुटसुटीत असे जोडशब्द बनवितो.

उदा: महान असा देव असे न म्हणता महादेव असे म्हणतो.

दुसरे उदाहरण: क्रीडेसाठी असलेला अंगण न म्हणता क्रीडांगण असे म्हणतो.

समास म्हणजे काय?

समास या शब्दाचा अर्थ एकत्र करणे असा आहे. आपण बोलण्याच्या ओघात कधी-कधी काही शब्द वगळून सुटसुटीत असे जोडशब्दा बनवतो त्यास समास असे म्हणतात.

उदा: जन्मापासून न म्हणता अजनम असे म्हणतो.

• हे पण शिका: पत्र लेखन

• हे पण शिका: बातमी लेखन

समास, सामासिक शब्द, विग्रह आणि पद म्हणजे काय?

समास: दोन शब्दामध्ये विभक्तीचे प्रत्य किंवा शब्द गाळून जो संयुक्त शब्द तयार केला जातो. त्यास समास असे म्हणतात.

सामासिक शब्द: शब्दाच्या एकत्रिकरणाने जो एक जोडशब्द तयार होतो त्याला समासिक शब्द असे म्हणतात.

उदा: सूर्य+उदय = सूर्योदय

क्रीडा+अंगण = क्रीडांगण

विग्रह: सामासिक शब्द कोणत्या शब्दापासून तयार झाला आहे त्याची फोड करून सांगण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्धतीला विग्रह असे म्हणतात.

पद: समासातील शब्दांना पद असे म्हणतात. 

समासात किमान दोन शब्द किंवा पदे एकत्र येतात व एकच शब्द तयार होतो.

समास व त्याचे प्रकार (Types Of Samas In Marathi)

येथे तुम्हाला समास व त्याचे प्रकार आणि पद सांगीतले आहे.

1. प्रथम पद प्रधान – अव्ययीभाव समास
2. द्वितीय पद प्रधान – तत्पुरुष समास 
3. दोनीही पदे प्रधान – दवंदव समास
4. दोनीही पदे गौण (कमी महत्त्वाचे) – बहुव्रीही समास 

 असे मुख्य 4 प्रकार आहेत. आता यांच्या बद्दल सविस्तर माहिती करू.☺️

अव्ययीभाव समास

ज्या समासिक शब्दाचा वापर क्रियाविशेषणासारखा केलेला असतो त्या समासाला अव्ययीभाव समास असे म्हणतात. किंवा ज्या सामासिक शब्दातील पहिले पद बहुदा अव्ययी असून ते प्रमुख असते त्यास अव्ययीभाव समास असे म्हणतात.

अव्ययीभाव समासाची वैशिष्ट्ये

सामासिक शब्दाचा वापर क्रियाविशेषणासारखा केला जातो.

पहिले पद हे प्रधान असते.

अव्ययीभाव समासात आ, यथा, प्रति असे संस्कृत उपसर्ग लागलेले असतात.

सामासिक शब्दाची रूपे क्रियेविषयी माहिती देतात.

अव्ययीभाव समास मध्ये  हर, बे, दर, गैर, बीज इत्यादी फारसी उपसर्ग लागलेले असतात.

अव्ययीभाव समास मराठी उदाहरणे

अव्ययीभाव समास मराठी उदाहरणे
सामासिक शब्द	विग्रह	समास
यथाकर्म	क्रमांप्रमाणे	अव्ययीभाव समास
आजन्म	जन्मापासून	अव्ययीभाव समास
रात्रंदिवस	प्रत्येक रात्र व दिवस	अव्ययीभाव समास
बिनधास्त	धस्तीशिवाय	अव्ययीभाव समास
जागोजागी	प्रत्येक क्षणी	अव्ययीभाव समास
घरोघरी	प्रत्येक घरी	अव्ययीभाव समास
क्षणोक्षणी	प्रत्येक क्षणी	अव्ययीभाव समास
दररोज	प्रत्येक रोजी	अव्ययीभाव समास
गल्लोगल्ली	प्रत्येक गल्ली	अव्ययीभाव समास
पदोपदी	प्रत्येक पदाला	अव्ययीभाव समास
रस्तोरस्ती	प्रत्येक रस्त्याला	अव्ययीभाव समास
पावलोपावली	प्रत्येक पावलाला	अव्ययीभाव समास

तत्पुरुष समास

कर्मधारय समास

कर्मधारय समास हा तत्पुरुष समासाचा उपप्रकार आहे. ज्या तत्पुरुष समासातील दोन्हीही पदे प्रथमा विभक्तीत असतात त्यास कर्मधारय समास असे म्हणतात.

कर्मधारय समासाची वैशिष्ट्ये

कधी-कधी दोन्हीही पदे एकरूप असतात. उदा: विद्याधन

कधी-कधी दोन्हीही पदे विशेषणे असतात. उदा: श्यामसुंदर

दोन्ही पदे एकाच विभक्तीत असतात.

उत्तर पद किंवा दुसरे पद विशेषण असते. उदा: घननीळ

पर्वपद विशेषण असते: उदा: निलकमल

कर्मधारय समासाची उदाहरणे

कर्मधारय समास उदाहरणे मराठी
सामासिक शब्द	विग्रह
महादेव	महान असा देव
पुरुषोत्तम	ऊत्तम असा पुरुष
नरसिंह	सिंहासारखा नर
मुक्ताफळे	मुक्त अशी फळे
रक्तचंदन	रक्तासारखे चंदन
घनश्याम	घणासारखा श्याम
तीर्थीदक	तीर्थासारखे उदक
ध्यासपंथ	ध्यासरूपी पंथ
भवसागर	भव हाच सागर
स्तकीर्ती	सत्य अशी सागर
नरदेह	नररूपी देह
स्वेच्छा	स्वतःची इच्छा
सत्वगुण	स्तवरूपी गुण
सुजन	चांगला जन
पुण्यमर्त	पुण्य असे अमृत
सुकुमार	चांगला असा कुमार
प्राणदिप	प्राणरूपी दीप
सुखरूप	सुकृत्य केलेले
पुरूषधाम	अधम असा पुरुष
संसार गज	संसाररूपी गज
प्रत्युत्तर	प्रति असे उत्तर
ग्रहधन	ग्रह असे धन
सत्कार्य	चांगले असे कार्य
करून अशी गीते	करून अशी गीते
नवकविता	नवीन कविता
महासागर	महान असा सागर
दीर्घकाळ	दीर्घ असा काळ
सुकाळ	चांगला काळ
दुष्काळ	दुष्ट असा काळ
पितांबर	ज्याने पिवळे वस्त्रं धारण केले आहे असा
समराहण	समर हेच अंगण
शिष्ठाचार	शिष्ट असा आचार
समाजशास्त्र	समाजाचे शास्त्र
चिर निद्रा	चिर अशी निद्रा
मध्यरात्र	मध्य अशी रात
सर्वकाळ	सर्व असा काळ
गज श्रेष्ठ	श्रेष्ठ असा गज
स्थित्यंतर	अन्य स्तिथी
क्षणार्ध	अर्धा क्षण
मध्य भाग	मधला भाग
मुख्यमंत्री	मुख्य असा मंत्री
चिऊताई	चिऊ हीच ताई
खडी साखर	खड्यासारखी साखर

विभक्ती तत्पुरुष 

ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्यातरी विभक्तीचा किंवा विभक्तीची अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्हीही पदे जोडली जातात त्यास विभक्ती तत्पुरुष असे म्हणतात.

विभक्ती तत्पुरुषाची वैशिष्ट्ये

सामासिक शब्दामध्ये प्रत्येकी दोन पदे असतात.

विभक्ती तत्पुरुष समास हा द्वितीय ते सप्तमी या विभक्तीमध्ये होतो.

विग्रह करताना पहिल्या पदाला विभक्ती प्रत्यय लागून दोन शब्दाचा संबंध समजावे.

काही ठिकाणी विभक्ती ऐवजी दोन पदातील अवव्ये गाळलेली असतात.

संभोधनाचा उपयोग केवळ हाक मारण्यासाठी असतो. म्हणून त्याचा समास नाही.

द्वितीय विभक्ती तत्पुरुष समास

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
देश गत	देशाला गत	द्वितीया विभक्ती तत्पुरुष
सुखप्राप्त	सुखाला प्राप्त	द्वितीया विभक्ती तत्पुरुष
धनप्राप्त	धनाल प्राप्त	द्वितीया विभक्ती तत्पुरुष
देशार्पण	देशाला अर्पण	द्वितीया विभक्ती तत्पुरुष
कृष्णाश्रित	कृष्णाला श्रित	द्वितीया विभक्ती तत्पुरुष

तृतीया विभक्ती तत्पुरुष समास

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
तोंडपाठ	तोंडाने पाठ	तृतीया विभक्ती तत्पुरुष
भक्तीवश	भक्तीने वश	तृतीया विभक्ती तत्पुरुष
गुणहीन	गुणाने हीन	तृतीया विभक्ती तत्पुरुष
कष्ट साध्य	काष्ठाने साध्य	तृतीया विभक्ती तत्पुरुष
ईश्वरनिर्मिती	ईश्वराने निर्मित	तृतीया विभक्ती तत्पुरुष
बुद्धी जड	बुद्धी ने जड	तृतीया विभक्ती तत्पुरुष

 

चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष समास 

चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष समासात सर्व शब्दांना “साठी” हे शब्दयोगी अवव्य जोडतात.

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
गायरान	गायीसाठी रान	चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष
क्रीडांगण	क्रीडेसाठी अंगण	चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष
मेंढवाडा	मेंढ्यासाठी वाडा	चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष
पोळपाट	पोळीसाठी पाट	चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष
पूजा द्रव्य	पूजेसाठी द्रव्य	चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष
सभागृह	सभेसाठी गृह	चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष

पंचमी विभक्ती तत्पुरुष समास

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
ऋणमुक्त	ऋणातुन मुक्त	पंचमी विभक्ती तत्पुरुष
सेवानिवृत्त	सेवेतून निवृत्त	पंचमी विभक्ती तत्पुरुष
रोगमुक्त	रोगापासून मुक्त	चतुर्थी विभक्ती तत्पुरुष
चोरभय	चोरापासून भय	पंचमी विभक्ती तत्पुरुष
धर्मभष्ठ	धर्मापासून भष्ठ	पंचमी विभक्ती तत्पुरुष

षष्ठी विभक्ती तत्पुरुष समास 

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
राजपुत्र	राजाचा पुत्र	षष्ठी विभक्ती तत्पुरुष
देवपूजा	देवाची पूजा	षष्ठी विभक्ती तत्पुरुष
देशसेवा	देशाची सेवा	षष्ठी विभक्ती तत्पुरुष
भूपती	भुचा पती	षष्ठी विभक्ती तत्पुरुष
लक्ष्मीकांत	लक्ष्मी चा कांत	षष्ठी विभक्ती तत्पुरुष

सप्तमी विभक्ती तत्पुरुष समास 

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
वनभोजन	वनातील भोजन	सप्तमी विभक्ती तत्पुरुष
स्वर्गवास	स्वर्गातील वास	सप्तमी विभक्ती तत्पुरुष
घरजावई	घरातील जावई	सप्तमी विभक्ती तत्पुरुष
पाणकोंबडा	भुचा पती	सप्तमी विभक्ती तत्पुरुष

सप्तमीचे प्रत्यय त, ई, आ, असते तरी शब्दांचा विग्रह करताना “तील” हे शब्दयोगी अवव्य जोडून येते.

द्विगु समास (Dvigu Samas Examples In Marathi)

ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद संख्याविशेषण असते. व संपूर्ण शब्दावरून एका सम्मूचचा चा अर्थबोध होतो. त्यास द्विगु समास म्हणतात.

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
पंचवटी	पंच वंडांचा समूह	सप्तमी विभक्ती तत्पुरुष
नवरात्र	नऊ रात्रीचा समूह	द्विगु समास
चातुर्मास	चार मांसाचा समूह	द्विगु समास
सप्ताह	सात दिवसाचा समूह	द्विगु समास
त्रिभुवन	तीन भुवनांचा समूह	द्विगु समास
पंचपाळे	पाच पाळ्याचा समूह	द्विगु समास
बारभाई	बारा भाईचा समूह	द्विगु समास
चौघडी	चार घडीचा समूह	द्विगु समास
आठवडा	आठ दिवसांचा समूह	द्विगु समास
पांचुदा	पाच पेडंयाचा समूह	द्विगु समास
पंचारती	पाच आरत्यांंचा समूह	द्विगु समास
त्रिदल	तीन दलाचा समूह	द्विगु समास
पंचप्राण	पाच प्राणांचा समूह	द्विगु समास
नवरत्न	नऊ रत्नांचा समूह	द्विगु समास
पंधरवाडा	पंधरा दिवसांचा समूह	द्विगु समास
नवग्रह	नऊ ग्रहाचा समूह	द्विगु समास

दवंदव समास

ज्या समासातील दोन्हीही पदे अर्थदृष्ट्या प्रधान म्हणजे: समान दर्जाची असतात त्यास दवंदव समास असे म्हणतात.

दवंदव समासाचे प्रकार

• इतरेतर दवंदव समास
• वैकल्पिक दवंदव
• समहार दवंदव समास

असे तीन प्रकार पडतात.

इतरेतर दवंदव समास

ज्या दवंदव समासातील सामासिक शब्दांचा विग्रह करताना आणि, व, या समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा वापर करावा लागतो. त्यास इतरेतर दवंदव समास असे म्हणतात.

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
स्त्री-पुरुष	स्त्री आणि पुरुष	इतरेतर दवंदव समास
आई-वडील	आई आणि वडील	इतरेतर दवंदव समास
विटीदांडू	विटी व दांडू	इतरेतर दवंदव समास
कृष्णार्जुन	कृष्ण आणि अर्जुन	इतरेतर दवंदव समास
आहिनकुल	आहि आणि नकुल	इतरेतर दवंदव समास
राम लक्ष्मण	राम आणि लक्ष्मण	इतरेतर दवंदव समास
नाकडोळे	नाक आणि डोळे	इतरेतर दवंदव समास

वैकल्पिक दवंदव

ज्या दवंदव समासाचा विग्रह करताना अथवा, वा, किंवा या विकल्प बोधक उभ्याणवी चा उपयोग करावा लागतो. त्यास वैकल्पिक दवंदव समास असे म्हणतात.

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
सत्यासत्य	सत्य किंवा असत्य	वैकल्पिक दवंदव समास
बरेवाईट	बरे किंवा वाईट	वैकल्पिक दवंदव समास
चारपाच	चार किंवा पाच	वैकल्पिक दवंदव समास
पापपुण्य	पाप अथवा पुण्य	वैकल्पिक दवंदव समास
धर्माधर्म	धर्म किंवा अधर्म	वैकल्पिक दवंदव समास
न्यायन्याय	न्याय किंवा अन्याय	वैकल्पिक दवंदव समास
पास	पास व नापास	वैकल्पिक दवंदव समास

समहार दवंदव समास

ज्या दवंदव समासाचा विग्रह करताना त्यातील पदांचा अर्थाशिवाय त्याच्या जातींच्या इतर पदाचा ही त्यात समावेश होतो त्याला समहार दवंदव समास असे म्हणतात.

सम+आहार = त्याच जातीचे आहार समाविष्ट असलेले.

सामासिक शब्द	विग्रह	समास
मिठ भाकर	मीठ, भाकर वगैरे	समहार दवंदव समास
चहा पाणी	चहा, पाणी वगैरे	समहार दवंदव समास
भाजीपाला	भाजीपाला वगैरे	समहार दवंदव समास
अंथरून पांघरून	अंथरून, पांघरून वगैरे	समहार दवंदव समास
घरदार	घर, दार वगैरे	समहार दवंदव समास
केरकचरा	केर, कचरा वैगेरे	समहार दवंदव समास
कपडालत्ता	कपडा, लत्ता वैगेरे	समहार दवंदव समास
पालापाचोळा	पाला, पाचोळा वैगेरे	समहार दवंदव समास
गाई गुरे	गाई, गुरे वगैरे	समहार दवंदव समास
गधंफुले	गधं, फुले वैगेरे	समहार दवंदव समास
जीवजंतू	जीव, जंतू वैगेरे	समहार दवंदव समास
पुरीभाजी	पुरी, भाजी वैगेरे	समहार दवंदव समास
वादळवारा	वादळ, वारा वगैरे	समहार दवंदव समास
वेणीफणी	वेणी, फणी वैगेरे	समहार दवंदव समास
हालचाल	हाल, चाल वैगेरे	समहार दवंदव समास
मुलंबाळ	मुलं, बाळ वैगेरे	समहार दवंदव समास

बहुव्रीही समास

समास PDF 

Samas pdf download आणि उदाहरणे pdf download करण्यासाठी खाली दिलेल्या download pdf button वर click करा.

अव्ययीभाव समास मराठी उदाहरणे PDF Download

Download PDF(download)

आमच्या आणखी मराठी व्याकरणाच्या पोस्ट्स ज्या तुम्हाला नक्कि आवडतील

🌹 Vakprachar In Marathi

🌹 Samanarthi Shabd In Marathi

🌹 Shabd Samuh Badal Ek Shabd

🌹 Virudharthi Shabdh In Marath

🌹 Dhvani Darshak Shabdh 

Also Read: Samanarthi Shabd Hindi 

निष्कर्ष

मित्रानो मी तुम्हाला या पोस्ट मध्ये समास मराठी व्याकरण ची संपूर्ण माहिती दिली आहे. आणि सोबतच समास pdf ही दिली आहे.

तुम्हाला ही पोस्ट आवडली असेल तर आपल्या मित्रमंडळी सोबत नक्की शेअर करा. आणि अश्याच आणखी मराठी व्याकरण संबंधित पोस्ट्स साठी आमच्या ब्लॉग च्या facebook page ला लाईक करा. आणि आपल्या google browser मध्ये bookmark करायला विसरू नका जय हिंद जय महाराष्ट्र.